Prof. dr hab. Jan F. Terelak jest wykładowcą w Instytucie Psychologii na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Specjalizuje się w psychologii stosowanej oraz w psychologii eksperymentalnej. Jest autorem wielu książek jak np. „Stres psychologiczny" (1995), „Studia z psychologii stresu" (1997), „Psychologia konsumenta i reklamy" (1998), „Stres organizacyjny" (2005).

Prezentowana książka jest kontynuacją monografii z 1997 roku, pt. „Studia z psychologii stresu". Celem obecnego wydania jest identyfikacja źródeł stresu zawodowego jak i czynników psychologicznych odpowiedzialnych za radzenie sobie z tego rodzaju stresem. Książka składa się z 17 rozdziałów odpowiadających siedemnastu zawodom wybranym jako obciążonych w dużym stopniu czynnikami stresowymi. Analizie poddano m.in. takie zawody jak: aktor teatralny, celnik, informatyk, lekarz, menadżer, marynarz, pielęgniarka, pilot wojskowy, policjant, strażak wojskowy. Każdy zawód jest analizowany pod kątem psychologicznym oraz empirycznym. Charakterystyka psychologiczna zawiera opis wykonywanej pracy, źródła stresu jak i rodzaje stresu specyficzne dla danego zawodu. Charakterystyka empiryczna zawiera opis grup badawczych, rodzaje stosowanych testów oraz wyniki. Każdy rozdział jest zakończony wnioskami. W prezentowanej książce podjęta jest analiza związku między stresem a takimi czynnikami jak: osobowość, relacje interpersonalne, poczucie umiejscowienia kontroli, style radzenia sobie ze stresem, temperament, satysfakcja z pracy, kontrola emocjonalna, ekstrawersja – introwersja, poczucie koherencji, system wartości, zależność – niezależność od pola. Jest też podjęte zagadnienie dotyczące zmiennych warunkujących postrzeganie stresu, które oddziaływają na wybór pracy o odpowiednim stopniu trudności.
Mocną stroną monografii jest ukazanie pracy zawodowej jako istotnego elementu w życiu każdego człowieka. Elementu, który wpływa na stan zdrowia, poziom satysfakcji z życia, relacji z najbliższymi, cenione wartości oraz status ekonomiczny i społeczny jednostki. Kolejnym ważnym spostrzeżeniem zawartym w książce jest to, iż każdy zawód ma swoją specyfikę pracy, która polega bądź na pracy, kontakcie z: ludźmi, narzędziami czy z danymi oraz, że są zawody, które łączą umiejętność pracy z ludźmi i narzędziami lub z ludźmi i z danymi. Wymaga to nie tylko odpowiednich kwalifikacji i stanu zdrowia ale też cech osobowości. Zwłaszcza w zawodach obciążonych wysokim poziomem stresu odpowiednie cechy osobowości są często bardziej istotne niż kwalifikacje zawodowe dla prawidłowego funkcjonowania danego pracownika, zespołu ludzi jak i firmy. Istotna jest też informacja, że wykonywanie niektórych zawodów wiąże się np. z ciągłym, obowiązkowym samodoskonaleniem się czy też utrzymaniem dobrej sprawności fizycznej, dbaniu o swój stan zdrowia, co gwarantuje i umożliwia kontynuowanie pracy w danym zawodzie. Ponadto zaprezentowane wyniki badań mogą stanowić cenne wskazówki dotyczące wyselekcjonowania czy przygotowania pracowników do pracy zespołowej, pracy indywidualnej, pracy zmianowej, stanowiska kierowniczego itp. Okazuje się bowiem, iż stres dotyka nie tylko pracowników, ale i osoby zajmujące kierownicze stanowiska oraz, że najwięcej stresogennych sytuacji wywołują niewłaściwe relacje interpersonalne: konflikty, rywalizacja, brak wsparcia. Stres wynikający z obsługi narzędzi, maszyn, urządzeń można ograniczyć, a po pewnym czasie zniwelować przez stały trening w ich posługiwaniu się. Natomiast w kontakcie z ludźmi niewyczerpane źródło stresu wynika z bogatej i złożonej struktury psychofizycznej każdego z nas. Wyraźnie widać to w wynikach badań dotyczących cech osobowości i temperamentu. Okazuje się, iż występują znaczne różnice osobowościowe i temperamentalne nawet w jednym i tym samym zawodzie, ale o różnym profilu czynności lub w zależności od szczebla zarządzania. Przykładem takich różnic jest zawód lekarza zabiegowego i lekarza ogólnego lub prezesa jako menadżera najwyższego szczebla i kierowników różnych resortów jako menadżerów najniższego szczebla. Bardzo cennym wkładem jest też przedstawienie nie tylko przyczyn ale i sposobów zapobiegania wypaleniu zawodowemu dla trzech grup zawodowych: nauczycieli, pielęgniarek i policjantów. Zawarte odniesienie uzyskanych wyników badań do literatury przedmiotu pozwala zauważyć, iż w większości są one podobne lub częściowo zbieżne z wynikami innych badaczy. Autor prezentowanej monografii zwrócił też uwagę na wyniki badań własnych, które są sprzeczne z wynikami zawartymi w literaturze przedmiotu. Dotyczy to relacji między ekstrawersją, spostrzeganiem stresu zawodowego a satysfakcją z pracy. Okazuje się bowiem, iż ekstrawersja u pracowników obciążonych stresem zawodowym, jest czynnikiem wzmacniającym poziom satysfakcji z pracy. Z kolei u pracowników wykonujących zawody o niskim poziomie stresu takim czynnikiem jest introwersja. Tego typu dane pozwalają uświadomić złożoność zagadnienia jakim jest: jednostka w środowisku pracy, stresogenność wykonywanego zawodu oraz subiektywne spostrzeganie sytuacji trudnych.
Książka ta jest też pewną próbą zweryfikowania niewłaściwego, wyłącznie zewnętrznego podejścia do zawodów. W przypadku naboru do konkretnych zawodów to błędne podejście polega na zwracaniu uwagi zwłaszcza w ogłoszeniach, reklamach czy bilbordach, a także w rozmowach w gronie rodzinnym: na prestiż społeczny, korzyści finansowe, możliwość szybszego odejścia na emeryturę, bycie osobą rozpoznawalną medialnie, korzyści socjalne, możliwość zwiedzania świata, możliwość poznawania nowych ludźmi, szybki awans itp.
Ze względu na specyfikę poszczególnych zawodów nie jest zasadne tworzenie psychologicznego profilu zawodów najbardziej obciążonych stresem. Wyniki zaprezentowanych badań pozwalają jednak zauważyć kilka wspólnych cech odnoszących się do poziomu reaktywności, ekstrawersji - introwersji czy stylu radzenia sobie ze stresem. Najczęściej stosowanym stylem w grupach obciążonych stresem zawodowym był styl skoncentrowany na zadaniu, niski poziom reaktywności oraz ekstrawersja w porównaniu do pracowników wykonujących zawody o niskim poziomie stresu.
Jako uzupełnienie dla przedstawionej monografii proponowałabym dokonanie analizy zaprezentowanych zawodów pod kątem typologii źródeł stresu: w jakich zawodach jest przewaga psychologicznych, fizycznych lub chronobiologicznych źródeł stresu. Na podstawie wyników badań można zauważyć, że są takie zawody, które charakteryzują się tylko jednym rodzajem stresu, za to bardzo rozbudowanym w swoich czynnikach. Są też zawody, gdzie wysoki poziom stresu nie jest wyłącznie wynikiem liczby stresorów, ale ich stopnia natężenia i częstotliwości występowania. Są też zawody, których stresogenność jest wynikiem zaistnienia zarówno psychologicznych fizycznych i chronobiologicznych źródeł stresu. Warto też byłoby zwrócić uwagę, iż istnieją źródła stresu specyficzne tylko dla wąskiej grupy zawodów, np. okresowa izolacja u marynarzy, stała ekspozycja społeczna jako źródło stresu u aktorów itp. Warto byłoby pogłębić problematykę wypalenia zawodowego na inne grupy zawodowe, gdyż jak zasygnalizowano w monografii, przyczyny tego zjawiska są różne w zależności od wykonywanego charakteru pracy. Również cenne byłoby pogłębienie zagadnienia: konfliktu ról oraz niejasności roli w życiu jednostki aktywnej zawodowo. Być może jest to jeden z ukrytych ale ważnych źródeł stresu, agresji czy depresji osób pracujących.
Mimo znacznej objętości, książka jest napisana przystępnym językiem. Jej zawartość merytoryczna może być pożyteczna zarówno dla pracowników naukowych, studentów, osób zajmujących się doborem kadry pracowniczej jak i dla jednostek będących w trakcie poszukiwania własnej ścieżki zawodowej. Ze względu na wysoki walor dydaktyczny, książka może być skierowana do doradców zawodowych pracujących z młodzieżą szkolną jak i z osobami bezrobotnymi. Po części może być też przydatna dla wychowawców i rodziców. Przybliżenie takich zagadnień jak: rzeczywistość wirtualna, cyberprzestrzeń, wirtualna zmiana płci, sieciowy płomień – pozwolą zrozumieć jak powstaje uzależnienie od komputera oraz pojawianie się coraz liczniejszych zachowań agresywnych, autoagresji i samobójstw wśród młodzieży. Również przybliżenie specyfiki pracy osób związanych ze służbami mundurowymi powinno pomóc szkolnym doradcom zawodowym zweryfikować często nierzeczywiste spojrzenie i nadmierne zafascynowanie tymi zawodami wśród uczniów. Jako wyraz zapotrzebowania ale też i odpowiedź na zainteresowanie młodzieży jest bowiem tworzenie szkół średnich lub klas o profilu wojskowym czy policyjnym. Książka może być też adresowana do osób, które zostały zdegradowane na niższe stanowiska pracy, czy też utraciły pracę nie ze względu na cięcia finansowe ale z powodu np. błędów merytorycznych, braku wywiązania się z zadania, częstych absencji wywołanych nie tyle chorobami somatycznymi co uzależnieniem od używek. Monografia ta bowiem porusza takie zagadnienia jak: kryzysy i szczyty aktywności psychofizycznej jednostki w rytmie okołodobowym – co jest widoczne u pracowników zmianowych; przeciążenie pracą, nadmierna odpowiedzialność, podejmowanie ryzyka – co zwiększa tendencję do korzystania z używek; niekorzystne warunki pracy jak: hałas, zmiany klimatyczne, niewłaściwe oświetlenie – co zmniejsza precyzję i ogólną sprawność psychofizyczną jednostki i może powodować wzrost liczby błędów w pracy. Książka ta może być też pomocna dla osób przeprowadzających szkolenia wśród pracowników różnych firm. Przekazanie informacji o związku między stresem zawodowym a ogólnym funkcjonowaniem psychofizycznym jednostki, może być kluczem do uświadomienia sobie przez słuchacza jak i samego prelegenta, co jest przyczyną jego problemów zdrowotnych, rodzinnych czy ogólnego zniechęcenia pracą. W monografii zostało poruszone zjawisko poczucia niskiego statusu zawodowego u pielęgniarek i policjantów oraz sygnalizowany przez nauczycieli brak zawodowego uznania – spadek prestiżu społecznego. Próba wyjaśnienia tych zagadnień może być pomocna dla socjologów jak i dla osób nadzorujących te dyscypliny pracy.
Podsumowując: poruszone w monografii zagadnienia mogą być przydatne nie tylko w psychologii ale też w pedagogice, socjologii czy ergonomii.

 

Elżbieta Kłosek